O miejscu tym słyszeliśmy wszyscy, ale tak naprawdę prawie nic o nim nie wiemy. Hawaje, bo o nich mowa, kojarzą nam się z atakiem na Pearl Harbour, tancerkami w stanikach z kokosów i spódniczkach z trawy oraz zestawieniami najpiękniejszych plaż świata.

Tymczasem 17 stycznia br. tysiące Hawajczyków wyszło na ulice Honolulu, by uczcić swoją ostatnią królową, Lili’uokalani. W dniu 125. rocznicy obalenia jej rządów za sprawą zbrojnego przewrotu, zainicjowanego przez amerykańskich przedsiębiorców i przeprowadzonego w asyście amerykańskich wojsk, machali hawajską flagą i śpiewali hawajskie pieśni. Przyszli uczcić Lili’u, jak ją czule nazywają, ale również pokazać, że nadal tu są – potomkowie rdzennych Hawajczyków nie wyginęli.

Uczeni o Kapitanie Cooku i karmieni historiami jego wypraw oraz „odkryć” na Pacyfiku, a także znając Hawaje jako „pięćdziesiąty stan USA”, nie mamy pojęcia o bogatej historii tego archipelagu, ani o tradycjach i kulturze jego mieszkańców. Podobnie jak o ich państwowości, ciągnącej się od ponad wieku okupacji oraz coraz głośniej wyrażanych dążeniach do odzyskania niepodległości.

Ale od początku: skąd wzięli się Hawajczycy?

Gdy w 1778 roku Cook dotarł do wysp, które nazwał Sandwich Islands, Hawajczycy, Mauijczycy, Kauijczycy, Molokajczycy czy Oahuczycy (nazwy zmyślone przeze mnie na potrzeby tego wpisu), żyli tam już od ponad tysiąca lat.1 „Hawajczykami” nazywani byli jedynie mieszkańcy największej z wysp, Hawai’i, na świecie znanej pod nazwą Big Island. Przybyli oni z Tahiti, w tradycyjnych drewnianych czółnach, przepływając prawie 4500 kilometrów oceanu w linii prostej. Posługiwali się starożytną polinezyjską sztuką nawigacji morskiej, opierającą się na obserwacji elementów przyrody, głównie gwiazd, prądów morskich i fal. Opis tego wydarzenia żył w świadomości kolejnych pokoleń Hawajczyków2 za sprawą tradycyjnych przekazów ustnych.

Ilustracja z książki Johna Webbera, angielskiego artysty, który brał udział w wyprawach Kapitana Cooka. "Owyhee" to jedna z ówczesnych nazw Hawajów wśród cudzoziemców.

Ilustracja z książki Johna Webbera, angielskiego artysty, który brał udział w wyprawach Kapitana Cooka. „Owyhee” to jedna z ówczesnych nazw Hawajów wśród cudzoziemców.

 

Hawajski kompas gwiezdny odtworzony przez Nainoa Thompsona na podstawie nauk pobranych od mikronezyjskiego nawigatora Mau Piailug’a

 

Pięć lat po tym, gdy Cook pierwszy raz dobił do archipelagu (drugi raz skończył się jego śmiercią, co wiąże się z fascynującą historią pełną zbiegów okoliczności, hawajskiej mitologii i… żelaza), młody wódz (ali’i) z wyspy Hawai’i, Kamehameha3, zaczął swoją kampanię, mającą na celu podbicie wszystkich wysp. Dzięki dostępowi do broni palnej i prochu z Chin, przeszkolonemu przez dwóch Brytyjczyków wojsku oraz przejętemu wcześniej okrętowi Fair American, w 1810 roku Kamehameha został ali’i nui Kamaehamehą I, pierwszym władcą zjednoczonego Królestwa Hawajów. Ustanowił tym samym dynastię królewską, która przetrwała sześćdziesiąt dwa lata.

W czasie śmierci Kamehamehy V i przejęcia władzy przez jego kuzyna Lunalilo, pierwszego powszechnie wybranego króla hawajskiego, Hawaje były już monarchią konstytucyjną z ministerstwami, Izbą Reprezentantów i Izbą Możnych (The House of Nobles). Mało tego, od 1842 roku uznawane były na arenie międzynarodowej za niepodległe państwo, a od 1846 roku Królestwo Hawajów podpisywało traktaty z najpotężniejszymi nacjami świata. Do czasu amerykańskiego przewrotu zbrojnego pod koniec XIX w. i rozpoczęcia okupacji, Hawaje doczekały się ponad dziewięćdziesięciu konsulatów i poselstw w miastach i portach całego globu.

Poczet królów hawajskich. Żródło: Edward Solon Goodhue (1900) Beneath Hawaiian Palms and Stars, The Editor publishing company, s. 176

Królowie Hawajów
Żródło: Edward Solon Goodhue (1900) Beneath Hawaiian Palms and Stars, The Editor publishing company, s. 176

 

Poczet królowych hawajskich. Żródło: Edward Solon Goodhue (1900) Beneath Hawaiian Palms and Stars, The Editor publishing company, s. 178

Królowe Hawajów
Żródło: Edward Solon Goodhue (1900) Beneath Hawaiian Palms and Stars, The Editor publishing company, s. 178

Początki amerykańskiej kolonizacji

Przybycie pierwszych cudzoziemców miało wysokie koszty. Przede wszystkim przywieźli ze sobą choroby: weneryczne, sprowadzone już przez marynarzy Cooka, i ospę, na którą Hawajczycy nie mieli żadnej odporności. Szacunki liczebności populacji hawajskiej z okresu przed pierwszym kontaktem z Zachodem wahają się między kilkuset tysiącami a milionem. Większość jest jednak zgodna, że w kilka dekad od przybycia Cooka wymarło blisko 90% rdzennej ludności. Szacunki z 2016 roku mówią, że obecnie żyje jedynie 6 000 Hawajczyków czystej krwi. Oznacza to, że w swej pierwotnej, polinezyjskiej formie, Hawajczycy są na skraju wymarcia.

Pierwsi misjonarze amerykańscy przybyli na archipelag stosunkowo niedługo po dotarciu nań Europejczyków, w 1820 roku. Ówczesny król, Kamehameha II (nazywany również Liholiho), przez 13 dni debatował ze swoimi doradcami, czy pozwolić im pozostać na Hawajach. Przekonany został obietnicą prasy drukarskiej oraz lekcji pisania i czytania dla swoich podwładnych. Samemu będąc piśmiennym, Liholiho wiedział, jak ważna to umiejętność i zgodził się na pobyt misjonarzy, zlecając im rozpoczęcie nauk od ali’i.

Jako że misjonarze nie radzili sobie najlepiej z opanowaniem ʻōlelo Hawaiʻi (języka hawajskiego), lekcje pisania i czytania dawali w języku angielskim. Ciekawostka: w przeciągu roku czterech z wyznaczonych do pobierania nauk ali’i opanowało język angielski do tego stopnia, że zaczęli go nauczać. W 1822 roku ukazał się pierwszy podręcznik do nauki hawajskiego, a dwanaście lat później, stopa piśmiennictwa wynosiła, w zależności od źródła szacunków, od 91 do 95%. W tym samym czasie w Europie piśmiennych było mniej niż 50% ludzi, a Amerykanie przekroczyli próg 90% dopiero na początku XX wieku.4 Tak oto, w czternaście krótkich lat, radykalnie zmieniona została kultura ludzi, którzy do tej pory opierali się na przekazie oralnym: pieśniach (mele) i opowieściach (mo’olelo).

Misjonarze nauczający wśród drzew kukui. Źródło: Książka "Narrative of the United States Exploring Expedition" Charlsa Wilkesa, 1845

Misjonarze nauczający Hawajczyków wśród drzew kukui.
Źródło: Książka „Narrative of the United States Exploring Expedition” Charlsa Wilkesa, 1845

Przybycie drugiej fali cudzoziemców oznaczało kolejne wysokie koszty. Tym razem społeczne, kulturowe i religijne. Poza nauczaniem piśmiennictwa i sztuki druku, misjonarze natychmiast przystąpili do niesienia „dobrej nowiny” i ingerencji w lokalne tradycje (uznawane, jak wszędzie indziej gdzie przybywali, za barbarzyńskie). Mimo krytyki hawajskiego sposobu życia, czczenia, ubierania i funkcjonowania, zostali oni ciepło przyjęci, zaprzyjaźniając się z rodziną królewską. Niedługo później pierwsi członkowie rodziny królewskiej zaczęli się nawracać, a król Kamehameha III modlił się już w kościele Kawaiaha’o w Honolulu. W ślad za amerykańskimi misjonarzami poszli brytyjscy, którzy z podobnym zapałem nawracali, budowali kościoły i zakładali misyjne szkoły (w których pokolenie moich dziadków karane było fizycznie m.in. za mówienie w języku hawajskim). Zakazywano hawajskich rytuałów i czczenia bogów. Zaczęto odcinać Hawajczyków od korzeni oraz tożsamości narodowej, niejednokrotnie pośrednio i bezpośrednio wmawiając im, że ich przodkowie byli zacofanymi paganami. Część misjonarzy przybyłych na Hawaje opuściło wyspy, część pozostała. To w dużej mierze ich potomkowie byli sprawcami kolejnej fali hawajskich tragedii z rąk cudzoziemców.

Równocześnie z misjonarzami, na Hawaje zaczęli przybywać przedsiębiorcy i handlowcy. Tropikalny klimat panujący na wyspach był idealny do uprawy trzciny cukrowej. Pierwsza stała plantacja zaczęła operować na wyspie Kaua’i już w 1835 roku, a produkcja cukru na stałe zmieniła ekonomię, społeczeństwo i historię archipelagu. Amerykańscy plantatorzy bardzo szybko zaczęli domagać się władzy politycznej, równocześnie wywierając naciski w celu zagarnięcia coraz większych połaci ziemi. Nie wystarczyła im opcja długoterminowej dzierżawy ziemi, chcieli mieć prawo jej zakupu. Jednak idea sprzedaży i destruktywnej eksploatacji ziemi kłóciła się z aloha ‚āina, głęboką u Hawajczyków miłością do ziemi, oraz przekonaniem, że jest ona święta.

Próby ochrony suwerenności Hawajów

Mając świadomość niebezpieczeństw, który płynęły ze strony coraz większego zaangażowania cudzoziemców w politykę i gospodarkę Hawajów oraz czując presję wywieranych przez nich nacisków, w 1839 roku król Kamehameha III podpisał Hawajską Deklarację Praw, a następnie pierwszą hawajską konstytucję.5 Przyznawała ona własność ziemi obywatelom, a jej zarządzanie królowi. Wprowadzała podział władzy na wykonawczą, legislacyjną i sądowniczą. Ustanawiała niezbywalne prawa do tytułu własności dla hawajskich obywateli, którzy mieli mālama, dbać o nią i ją pielęgnować.

Kolejnym krokiem w ochronie ziemi przed cudzoziemcami miała być wielka reforma ziemska, Māhele, z 1848 roku. Tradycyjnie wyspy podzielone były na obszary zwane ahupua’a, ciągnące się od najwyższego szczytu wulkanu do oceanu – najczęściej wzdłuż strumieni lub innych naturalnie wyznaczonych linii podziału. Obejmując wszystkie strefy klimatyczne, jednostki te były samowystarczalne, ponieważ miały dostęp zarówno do oceanu i rybołówstwa, ziemi rolnej i upraw, jak i bujnych lasów i ich zasobów. Historycznie, ziemie należały do króla lub królowej, zarządzane były przez wysokiej rangi władców. Kamehameha III podzielił Hawaje na trzy obszary: 1/3 ziem trafiła do mōʻī (monarchy), 1/3 do ali’i konohiki (władców i osób zarządzających ahupua’a), 1/3 do makaʻāinana (ludu). Tym samym stworzył warunki dla prywatnej własności ziemi.

W lipcu 1850 roku wprowadzono w życie ustawę pozwalającą nabywać ziemię cudzoziemcom (Alien Land Ownership Act), a miesiąc później Kuleana Act (haw. kuleana: obowiązek; także nazwa jednostki ziemi, którą opiekowała się dana rodzina). Aby uzyskać tytuł własności ziemi, Hawajczycy musieli zlecić i opłacić pomiary swojej kuleana oraz złożyć wymagane przez prawo wnioski przed powołaną kilka lat wcześniej Komisją Ziemską (Land Comission). Wszystko to musiało się zadziać w przeciągu dwóch lat od wejścia ustawy w życie.

Niestety, jako że wieści przekazywane były w mało skuteczny sposób, obywatele często nie mieli środków, by przedsięwziąć wymagane kroki, a także nie rozumieli idei posiadania ziemi i potrzeby przypisania jej do swojego nazwiska, większość z nich nigdy nie wystąpiła o przyznanie im stosownych tytułów ziemskich. Z 13,514 złożonych wniosków (na szacunkowe 82 000 obywateli), jedynie 9,337 rozpatrzono pozytywnie. W efekcie Hawajczykom przyznano tytuły jedynie do 1% dostępnych im ziem.6 Będąc w swym zamierzeniu narzędziem ochrony praw Hawajczyków do życia i utrzymywania się z ziemi, na której mieszkali z dziada pradziada, Māhele stało się początkiem końca hawajskiego sposobu życia i prawa do samostanowienia.

Ciekawostka: naciski dotyczące zarządzania ziemią nie płynęły jedynie ze strony amerykańskiej. W lutym 1843 roku Hawaje znalazły się pod pięciomiesięczną okupacją brytyjskiego oficera marynarki wojennej, Lorda George’a Paulet’a. Po rozmowach z ówczesnym konsulem brytyjskim na Hawajach, Paulet przekonany był, że łamano prawa brytyjskich obywateli do zakupu ziemi (mimo że takie prawo nie obowiązywało w Królestwie). Po początkowych pertraktacjach z królem, Paulet ogłosił siebie i trzech innych oficerów nowym rządem i kazał przekazać sobie kontrolę nad wszystkimi transakcjami związanymi z obrotem ziemią. Na tym etapie ministrami i doradcami hawajskiego króla byli już Amerykanie i to jeden z nich, Gerrit P. Judd, z pomocą amerykańskiego kupca, przesłał wiadomość do Londynu, co zaowocowało odwołaniem okupacji. 31 lipca ponownie wzniesiono hawajską flagę (Paulet zniszczył wszystkie flagi, które znalazł i zawiesił flagę Zjednoczonego Królestwa), a obecnie w dniu tym obchodzone jest święto Lā Hoʻihoʻi Ea, Dzień Przywrócenia Niepodległości. 7.

Uzyskawszy prawo do zakupu ziemi, cudzoziemcy przystąpili do rozkupywania Hawajów. Przy rosnącym zapotrzebowaniu na cukier, plantacje trzciny cukrowej przeżywały prawdziwy rozkwit. Biznes ten kontrolowany był przez potomków misjonarzy oraz innych białych cudzoziemców, którzy w ostatnich dekadach zaczęli pojawiać się na archipelagu. Założonych zostało pięć firm, nazywanych Hawajską Wielką Piątką, których właściciele zdominowali to, co działo się w Królestwie. Zakup ziemi pozwalał na wysiedlanie Hawajczyków, którzy trafiali do pracy na dużych posiadłościach królewskich lub rządowych, na plantacje lub zostawali bezdomni (do dziś bezdomność jest jedynym z największych problemów wśród rdzennej społeczności). Potrzeba powiększania zysków przez zwiększanie powierzchni uprawnych powodowała katastrofalną w skutkach deforestację, a także zanieczyszczenie wody i powietrza na ogromną skalę.

Historia emigracji na Hawaje

Hawajczycy, od wieków utrzymujący się z ziemi, nie widzieli wartości w niewolniczej pracy za głodowe stawki – woleli spokojnie żyć z tego, co przynosił ocean i uprawa tradycyjnych roślin jadalnych. Dlatego też byli bardzo kiepskimi pracownikami dla zagranicznych przedsiębiorców. Brak rąk do pracy skłonił plantatorów do masowego sprowadzania obcokrajowców, co na zawsze zmieniło etniczne i demograficzne oblicze wysp.

Chińscy imigranci na Hawajach, XIX wiek

Chińscy imigranci na plantacji trzciny cukrowej, Hawaje XIX wiek
Źródło: Hawaiian Journal of History, s. 204, vol. 23, 1989

 

Japońscy imigranci na Hawajach, XIX wiek

Japońscy imigranci na Hawajach, XIX wiek
Źródło: hawaiihistory.org

 

Koreańscy imigranci na Hawajach, XIX wiek

Koreańscy imigranci na Hawajach, XIX wiek
Źródło: hawaiihistory.org

 

Portugalscy imigranci na Hawajach, XIX wiek

Portugalscy imigranci na Hawajach, XIX wiek
Źródło: hawaiihistory.org

 

Filipińscy imigranci na plantacji trzciny cukrowej, Hawaje XX wiek

Filipińscy imigranci na plantacji trzciny cukrowej, Hawaje XX wiek
Źródło: nieznane

Już w 1850 roku zaczęli sprowadzać pierwszych pracowników z Chin, w dwadzieścia pięć lat ponad 50 000 osób. Od roku 1878, na plantacjach pojawili się Japończycy – 200 000 przez następnych 40 lat.8 Następnie przyszła pora na Koreańczyków (ponad 7 000 w latach 1903-10), Filipińczyków (ponad 110 000 w latach 1909-30) oraz Portugalczyków z Madeiry i Azorów (prawie 16 000 do roku 1911).9 Łącznie ponad 330 000 imigrantów. Średnio 40 % z nich wróciło do kraju pochodzenia, zdecydowana większość została na archipelagu. Początkowo trzymając się własnych mniejszości, z czasem zaczęli się mieszać i tworzyć mozaikę etniczną, którą są współcześni potomkowie zarówno imigrantów, jak i rdzennych Hawajczyków.

Możliwość zakupu ziemi i budowania imperiów opartych na plantacjach nie zaspokoiła ambicji amerykańskich przedsiębiorców. W 1875 roku król David Kalākaua podpisał Traktat Wzajemności (The Reciprocity Treaty), który pozwalał na eksport hawajskiego cukru do USA z pominięciem wysokich ceł i podatków, co znacząco zwiększyło zyski z plantacji. Równocześnie traktat zobowiązywał rząd Hawajów do wykorzystywania wszelkich dostępnych zasobów (wody, ziemi, ludzi, technologii) do wspierania uprawy trzciny cukrowej, a także zabraniał mu podpisywania podobnych umów handlowych z innymi krajami. Warto dodać, że traktat podpisać chcieli nie Hawajczycy, a chcący zwiększyć swoje zyski Amerykanie.

Dodatkowo Stany Zjednoczone wymusiły oddanie sobie części obszaru nazywanego Puʻuloa, który znany jest obecnie całemu światu jako Pearl Harbour. W ten sposób Amerykanie, obu stron, uzyskali nie tylko korzyści ekonomiczne, ale również położyli podwaliny późniejszych działań militarnych oraz zbudowania swojej bazy wojskowej na Pacyfiku. Hawajczycy w dużej mierze sprzeciwiali się traktatowi, prawidłowo przewidując jego zgubne konsekwencje: tak jak nie skończyło się na dostępie do ziemi, tak i nie skończyło się na umowie handlowej. W stosunkowo niedługim czasie amerykańscy przedsiębiorcy zaczęli lobbować na rzecz przyłączenia Hawajów do USA, co zniosłoby wszelkie opłaty eksportowe, które ograniczały ich zyski.

Początek końca Królestwa

Jako że na tym etapie obcokrajowcy już od dekad pełnili najwyższe funkcje w kraju oraz stopniowo ograniczali prawa wyborcze obywateli, dobrobyt hawajskich monarchów oraz hawajskich podwładnych zszedł na plan dalszy. Czując się bezkarnymi i upoważnionymi do podejmowania decyzji dotyczących całego kraju w imię swoich interesów, w 1887 roku założyli Hawajską Ligę Patriotyczną (złożoną z nie-Hawajczyków) i napisali własną wersję hawajskiej konstytucji.

Dziesięciu z trzynastu członków Annexation Club, nieoficjalnej grupy polityków i biznesmenów, dążących do aneksji Hawajów przez USA

Dziesięciu z trzynastu członków Klubu Aneksji (Annexation Club), nieoficjalnej grupy polityków i biznesmenów, dążących do aneksji Hawajów przez USA.
Źródło: William DeWitt Alexander, History of later years of the Hawaiian Monarchy and the revolution of 1893, Hawaiian Gazette Company 1896

Tekst stworzony został m.in. przez Lorrin’a Thurston’a, pełniącego rolę Ministra Spraw Wewnętrznych, a jego podpisanie wymuszone zostało na królu Kalākaua z użyciem uzbrojonej milicji. Rozwiązał on swój gabinet i podpisał nową konstytucję, która znana jest jako Konstytucja Bagnetowa.

Wedle nowej konstytucji, król nie mógł samodzielnie odwoływać ministrów, a do Izby Możnych kandydować i głosować mogli jedynie ci, którzy mieli posiadłości warte minimum trzy tysiące dolarów lub roczny dochód w wysokości co najmniej sześciuset dolarów. Oznaczało to odcięcie od głosu ponad 2/3 rdzennych Hawajczyków oraz mieszkających na archipelagu imigrantów.10 Podsumowując: obcokrajowcy mogli nabywać ziemię, byli praktycznie jedynymi, którzy mogli wybierać rząd, a ten z kolei odpowiedzialny był za naturalizację cudzoziemców, dzięki czemu Amerykanie i Europejczycy mogli głosować jako poddani Królestwa (bez zrzekania się swojego obywatelstwa). Amerykanie mogli dodatkowo pełnić najwyższe funkcje w kraju, podczas gdy Azjatom uniemożliwiono zdobycie hawajskiego obywatelstwa i odebrano prawo głosu.

Rok później próbowano przeprowadzić kolejną rebelię, tym razem z ramienia Hawajczyków. Grupa trzystu konspiratorów, chcących odsunąć od władzy David’a Kalākaua, dogadała się ze Strażą Królewską i ukryła w barakach niedaleko pałacu. Planowali dokonać przewrotu, by na tronie osadzić siostrę króla, Lili’uokalani (jedną z prowodyrek całego zamieszania). Gdy konspiracja wyszła na jaw, nikt nie został skazany, a jedynym, który został wygnany z Królestwa był Robert William Wilcox, daleki kuzyn Kalākaua’ego. Od jego nazwiska wzięła się zresztą nazwa tego zdarzenia, Rebelia Wilcox’a.

Ambicje Lili’uokalani znalazły odzwierciedlenie w kilkukrotnych propozycjach objęcia tronu wystosowywanych przez Partię Misjonarzy – tych samych ludzi, którzy wymusili na jej bracie Konstytucję Bagnetową, potomków misjonarzy protestanckich, którzy już od lat 40. XIX wieku dążyli do przejęcia władzy politycznej na Hawajach. Obawiając się, że oferta ta niesie za sobą konsekwencje bycia marionetką w rękach cudzoziemców, jak jej brat, Lili’uokolani nigdy nie przystała na ich propozycje. Na tron wstąpiła w końcu w 1891 roku, zaraz po śmierci David’a Kalākaua.

Jej głównym dążeniem było odwołanie Konstytucji z 1887 roku i podpisanie nowej, która m.in. obniżyłaby cenzus majątkowy oraz pozbawiła prawa głosu wielu Amerykanów i Europejczyków, nie będących obywatelami Królestwa. Poparcia dla swoich planów szukała wśród Hawajczyków, podczas swojej konnej podróży przez kilka wysp archipelagu. Jak łatwo się domyślić, działania Lili’uokalani były sprzeczne z interesami obcokrajowców i stały się ostatecznym impulsem do otwartego przewrotu zbrojnego, który 17 stycznia 1893 roku obalił jej rządy.

Nielegalny amerykański przewrót zbrojny

Zaczęło się dzień wcześniej, gdy Marszałek Królestwa, Charles B. Wilson (lojalny królowej), dowiedział się o planowanym przewrocie. Wydał rozkaz aresztowania członków Klubu Aneksji i wprowadzenia stanu wojennego, jednak z powodu silnych koneksji wywrotowców z przedstawicielem rządu amerykańskiego na Hawajach, do aresztowania nigdy nie doszło. Wraz z kapitanem Straży Pałacu Królewskiego, Wilson zebrał grupę blisko 500 osób, mających na celu ochronę królowej.

W tym samym czasie członkowie Klubu Aneksji udali się do John’a L. Stevens’a, wspomnianego już oficjela amerykańskiego, z informacją o rzekomych obawach względem bezpieczeństwa osobistego i majątku amerykańskich obywateli, przebywających na archipelagu. Stevens podjął decyzję o wezwaniu amerykańskich marynarzy i żołnierzy marynarki wojennej oraz rozlokowaniu ich w strategicznych punktach Honolulu. W pełni uzbrojeni stanowili groźbę i przestrogę dla Królestwa, gdyby to zdecydowało się na walkę z wywrotowcami. Chcąc uniknąć rozlewu krwi swoich podwładnych, po długich konsultacjach, królowa Lili’uokalani postanowiła wydać rozkaz poddania się wspierającym ją siłom. Amerykanie wtargnęli do pałacu, rozbroili Straż Królewską i obwołali się Rządem Tymczasowym. Nad Pałacem ‚Iolani zawisła amerykańska flaga, Liga Hawajska ogłosiła koniec monarchii konstytucyjnej i przejęcie władzy do czasu formalnej aneksji przez USA, a na Lili’uokalani nałożomo areszt domowy.

W przeciągu 48 h od przewrotu, placówki dyplomatyczne wszystkich państw, mających relacje z Królestwem Hawajów, uznały prawomocność Rządu Tymczasowego.

Pałac 'Iolani, Honolulu około roku 1890 Zdjęcie: Frederick George Eyton-Walker

Pałac ‚Iolani, Honolulu około roku 1890
Zdjęcie: Frederick George Eyton-Walker

 

Hui Aloha ʻĀina o Na Wahine - grupa Hawajek, działających przeciw aneksji Hawajów przez USA, aktywna po dziś dzień.

Hui Aloha ʻĀina o Na Wahine – grupa Hawajek, działających przeciw aneksji Hawajów przez USA, w zmienionej formie aktywna do dziś.

 

Ostatnia królowa Hawajów, uwielbiana współcześnie Lili'uokalani

Ostatnia królowa Hawajów, uwielbiana powszechnie Lili’uokalani

Zamach stanu przeprowadzony został pod koniec kadencji amerykańskiego prezydenta Benjamina Harrisona. Rząd Tymczasowy natychmiast przekazał mu traktat o aneksji, a ten ochoczo przekazał go dalej, do senatu. Jednak na początku marca urząd prezydenta przejął demokrata, Grover Cleveland, który był przeciwnikiem ekspansjonizmu i kolonizacji.  Wycofał traktat i w tajemnicy przed senatem zlecił przygotowanie raportu, mającego na celu ustalenie faktycznego biegu wydarzeń. Raport Blounta, od nazwiska przeprowadzającego go komisarza James’a H. Blount’a, jednoznacznie wskazywał na bezprawne amerykańskie działania w celu obalenia pokojowego i prawowitego, niepodległego Królestwa Hawajów. Otwarcie wskazywał na nadużycia, których dopuścił się Stevens, pod fałszywym pretekstem wspierając konspiratorów amerykańskimi żołnierzami oraz podkreślał, że rewolucja została przeprowadzona wbrew życzeniom hawajskich obywateli.

Cleveland rozpoczął prace nad przywróceniem Lili’uokalani do władzy, pod warunkiem amnestii dla amerykańskich obywateli, którzy dokonali przewrotu. Początkowo nieugięta w tym temacie, po kilku miesiącach królowa przystała na spełnienie żądań Cleveland’a. Prezydent Rządu Tymczasowego, Sanford Dole11, otrzymał rozkaz rozwiązania swojego rządu i przywrócenia Lili’uokalani do władzy, jednak zdecydowanie odmówił, informując Cleveland’a, że ten nie ma nad nim żadnego zwierzchnictwa. W tym samym czasie amerykański prezydent skierował sprawę do Kongresu, ogłaszając zajścia na Hawajach nielegalnymi i wskazując na zaangażowanie Stanów, a także prosząc posłów i ministrów o asystę w rozwiązaniu sytuacji „w zgodzie z integralnością i wartościami USA”.

Odpowiedzią senatu było zlecenie kolejnego raportu, zwanego Raportem Morgana. Ten był zdecydowanie bardziej przychylny Rządowi Tymczasowemu i w niedługim czasie, pod presją polityczną i opinii społecznej, Cleveland wycofał się z aktywnych działań na rzecz przywrócenia hawajskiej monarchii.

4 lipca 1894 roku Rząd Tymczasowy został rozwiązany, a na jego miejsce powołana została Republika Hawajów.
Cztery lata później, pomimo protestów i oficjalnych petycji Hawajczyków, Stany Zjednoczone dokonały ich oficjalnej aneksji.
W 1959 roku Hawaje zostały uznane za 50. stan USA.

I wszystko byłoby cacy, jak to się mówi, gdyby nie fakt, że aneksja dokonana została w sposób bezprawny, a Królestwo Hawajów nigdy nie przestało istnieć – przynajmniej to udowadnia specjalista prawa międzynarodowego, dr Keanu Sai (fascynujący wykład historyczny Keanu Sai’a możecie obejrzeć tutaj). Oznaczałoby to, że w świetle prawa międzynarodowego Hawaje są nielegalnie okupowane przez USA, które od 125 lat dopuszczają się zbrodni wojennych na archipelagu.

Ale o tym już innym razem…

 


 

Jeśli rozbudziłam Waszą ciekawość, możecie posłuchać o kilku wydarzeniach z nowszej historii archipelagu. Hawaje na moim zeszłorocznym wystąpieniu na festiwalu podróżników i reporterów Wachlarz:


 

Już teraz możecie mnie również obejrzeć na TVN24 Bis w programie „Pokaż nam świat” – wspólnie wybraliśmy się na Hawaje!

Magda bębenek TVN24 BIS hawaje

 Zdjęcie tytułowe:  autorstwo nieustalone
  1. W opracowaniach historycznych znaleźć można różne teorie dotyczące tego, kiedy pierwszy Polinezyjczy dotarli na Hawaje. Jedni mówią, że już na początku pierwszego tysiąclecia, inni, że na początku trzynastego wieku. Portal GoHawaii, prowadzony przez Hawajską Izbę Turystyczną, podaje „1500 lat temu”, czyli około roku 500 n.e.
  2. Terminu tego używać będę w jego współczesnym kontekście, to znaczy w odniesieniu do potomków polinezyjskich mieszkańców całego archipelagu.
  3. Pełne hawajskie imię: Kalani Pai’ea Wohi o Kaleikini Keali’ikui Kamehameha o ‚Iolani i Kaiwikapu kau’i Ka Liholiho Kūnuiākea :)
  4. John Kalei Laimana Jr, „A Hawaiian Perspective on the Growth of Literacy in Hawai‘i” w The Maile Wreath, Volume 34: Number 1, s.1.
  5. Jej treść możecie przeczytać tutaj.
  6. Jean Iwata Cachola, „Kamehameha III: Kauikeaouli”, Kamehameha Schools Press, Honolulu
  7. Obchody 31 lipca pojawiały się i znikały, w zależności od sytuacji politycznej królestwa. Świętowany przez pierwszych kilka lat, w 1870 roku zostało porzucone. W 1872 roku ustanowiono Dzień Kamehamehy, przypadający na 11 lipca i upamiętniający pierwszego króla, który zjednoczył (podbił) cały archipelag. Dzień Przywrócenia Niepodległości przywrócono w 1890 roku, jednak po obaleniu królowej Lili’uokalani i rozpoczęciu amerykańskiej okupacji, święto przepadło (poza kręgami lojalistów monarchii). Lā Hoʻihoʻi Ea powrócił do szerszej świadomości Hawajczyków w 1985 roku, w trakcie tzw. Hawajskiego Renesansu, za sprawą profesora medycyny i aktywisty Kekuni Blaisdell. Dzisiaj obchodzone jest między innymi przez członków ruchu dążącego do odzyskania niepodległości od Stanów Zjednoczonych. Porównują obecną sytuację Hawajów do ówczesnej brytyjskiej okupacji i domagają się ponownego Przywrócenia Niepodległości.
  8. Będąc w Honolulu, czułam się jak w Japonii – na ulicach słyszałam niemalże więcej japońskiego, niż angielskiego. Hawajski, w przestrzeni publicznej, jest praktycznie nieobecny.
  9. Ronald Takaki, Raising Cane: The World of Plantation Hawaii, New York, NY: Chelsea House Publishers, 1994 r.
  10. John H. Chambers, Hawaii”, s. 184–85, Interlink Books 2009
  11. Tak, z tych Dole od ananasów.

Wskakuj na newsletter, żeby nie przegapić kolejnych artykułów:

* Zapisując się do newslettera, wyrażasz zgodę na przesyłanie Ci informacji o nowych tekstach, projektach, produktach i usługach. Zgodę możesz wycofać w każdej chwili, a szczegóły związane z przetwarzaniem Twoich danych osobowych znajdziesz w polityce prywatności.

Share on FacebookTweet about this on TwitterGoogle+